کارکرد حقوق بشری امر به معروف و نهی از منکر

دسته بندی: اقتصادی و اجتماعی

کارکرد حقوق بشری امر به معروف و نهی از منکر در ساختار حکومت اسالمی بر اساس اندیشه ی امام خامنه ای )مد ظله العالی

( زینب شریف فخر- دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی- دانشگاه شهید باهنر کرمان z.shariffakhr@gmail.com 2 بسم اهلل الرحمن الرحیم چکیده انسان گاه از روی جهل یا غفلت و گاه به خاطر پیروی از هواهای مسموم، ظلم به خود یا دیگران را باعث شده و از این طریق حقوقی که خداوند برای بشر قرار داده از جمله حق رشد و تعالی را زیر پا می گذارد. اسالم با شناخت کامل از انسان، برای تأمین حقوق مادی و معنوی او، همگان را موظف به یاری خود و دیگران در مسیر رسیدن به حقوق، از طریق فریضه امر به معروف و نهی از منکر دانسته و در این راهنمایی به سوی معروف، امور ثابتی به نام ارزش را مالک و مبنا قرار داده است. بررسی حاضر این مطلب را روشن می کند که چگونه این نهاد منحصر به فرد، کارکردهای متنوع خود را در ساختار حکومت اسالمی برای تحقق حقوق بشر اعمال می نماید و در نتیجه، بر اساس اندیشه امام خامنه ای که محور مقاله حاضر است، چگونه حیات طیبه را در نظام اسالمى تضمین خواهد نمود. واژگان کلیدی: امر به معروف و نهی از منکر- حقوق بشر- حکومت اسالمی مقدمه در همیشهی تاریخ، ظلم به انسان و نقض حقوق او به اشکال گوناگون اتفاق افتاده و انسان از رسیدن به جایگاهش بازمانده است؛ مگر در دوران های بسیار کوتاه حکومت های دینی. بحمداهلل در زمان و مکانی به سر می بریم که با وجود فراگیر شدن ظلم در سراسر عالم، حکومتی الهی تشکیل شده و به سوی تحقق کامل حقوق انسانی و ارتقای آن از سطحی که بشر امروز به آن راضی گردیده، در حرکت است؛ گرچه هنوز در ابتدای راه، و درگیر با مشکالت و ضعف هایی است. پس از جنگ جهانی، برای احقاق حقوق انسان و جلوگیری از ظلم، راهکاری حقوقی و قانونی به نام حقوق بشر اندیشیده شد که مصادیق آن در مقررات بین المللی )ابتدا در منشور ملل متحد( بیان گردید و الزم االجرا معرفی شد؛ اما به این دلیل که از ابتدا به دست قدرت طلبان و زورگویان دنیا برای رسیدن به مقاصدشان ایجاد گشت، و در عمل هم به تدریج بار معنایی معکوس خود را آشکار ساخت، اکنون در چشم مردم دنیا و به طریق اولی در عرصه علم، اعتبار اولیه خود را از دست داده است، اما باید از این لفظ که می تواند نقطه 3 اشتراکی در قوانین کشورهای دنیا باشد، تعریف درست را ارائه و حقیقت را به انسان ها نشان داد؛ به خصوص که دغدغه اصلی اسالم هم، تحقق حقوق گوناگون بشر با معرفی این حقوق و بیان طریقه پیاده کردن آنهاست. پرداختن به این مسأله یکی از ضرورت های دوران کنونی است نه تنها برای کشور ما، که برای تمام ملل دنیا؛ خصوصا به این دلیل که به نام دفاع از حقوق بشر، بزرگترین جنایتها نسبت به ملتها رخ داده و امروز بسیاری از آنها برای احیای حقوق و کرامت خود، برخاسته اند. اما باید دید چگونه حق برای صاحب آن ایجاد میشود. فلسفه وجودی حق، نیاز است. یعنی هرجا ماهیت یک موجود، نیازی را اقتضا کند، ناگزیر باید حق رفع آن نیاز برای شیء محفوظ بوده و پاسخ نیاز نیز وجود داشته باشد. در غیر این صورت، نیازمند بودن شیء لغو و بی اساس و دور از حکمت خواهد بود. نیازمندی یا عدم نیاز یک ذات، بر اساس خلقت او و بدست سازنده اوست. از این جهت است که وضع حقوق تنها از سوی سازنده و آفریننده امکان پذیر است و در واقع ایجاد و خلق، خود به خود حقوق متناسب را نیز به همراه خواهد داشت. پس نمیتوان حق وضع حقوق را برای بشر قائل شد. ولی شناختن حقوق بشر، حق مسلم خود انسان است و فراتر از این، مکلف است که حق خویش را استیفا کند. )ر.ک: جوادی آملی، ،1388 ص 327 و )328 معیار وضع حق و یا کشف و شناسایی حق، هماهنگی شیء با غایت و هدفی است که برای آن ساخته شده است. خالق انسان، معارف مورد نیاز او را توسط رسوالن خود و از دریچه وحی، به وی عرضه نموده است و می توان هدف از خلقت انسان را هم از این طریق شناخت. بر اساس اندیشه اسالمی، انسان دارای 3 بعد وجودی است: بعد حیوانی که شامل غرایز و شهوات اوست و در اصطالح، نفس امّاره گفته می شود. بعد انسانی، که تفکر و عزم و اراده از آن ناشی می شود؛ و بعد الهی، که برترین خود انسان است و در حقیقت متعلق به خود او نیست بلکه از آن خالق و صاحب او بوده و انسان نسبت به آن امانت دار الهی است. )جوادی آملی، ،1388 صص89 تا 91( بدیهی است که دو بعد اول خصوصیتی ندارند تا باعث تمایز انسان، و حرکت و مقصد او از سایر موجودات شوند؛ تا آن جا که اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند خوانده شود، خدا پس از آفریدن او »تبارک اهلل أحسن 1 الخالقین« بگوید، آفرینش تمام هستی، برای او باشد و آفرینش او، برای خداوند. بر اساس آنچه از منابع 2 اسالمی بدست می آید، انگیزه و هدف خداوند از خلق انسان، بعد سوم وجود او بوده که باید به دست 4 خودش کمال یافته، شایسته رسیدن به غایت مقصود گردد، و دو بعد حیوانی و انسانی نیز، ابزار او در این راه هستند. عالوه بر این، تمام موجودات و تمام سنت های الهی برای این حرکت ایجاد شده اند تا برای سیر صعودی در خدمتش باشند و او را در رسیدن به رشدِ هر چه بیشتر یاری نمایند. اگر بعد الهی کنار گذاشته شود، حیوانیت انسان، عقل و اراده او را به خدمت خواهد گرفت و بر مبنای شهوات و دست یابی به منافع هر چه بیش تر، آنچنان او را در وادی حیوانی پیش خواهد برد تا پست تر از حیوان شود: »إنْ هُم إلّا کَاألَنعامِ بَل هُم أَضَلُّ سَبیالً« )سوره فرقان، آیه44(. آمدن انبیاء و دین، نیاز و حق انسان است چون در تمام عرصه های زندگی او را که ناتوان از شناخت کامل است، دستگیری و راهنمایی می کند. دین برای این آمده تا نقشه راه را ترسیم نموده و با نشان دادن انتخاب های درست در تمام پیچ و خم های مسیر و ملزم کردن انسان به تبعیت از این نقشه )رعایت تقوی(، او را به حقوق خود برساند؛ بنابراین »غایت تشریع دین، احیای حقوق بشری است.« )جوادی آملی، ،1388 ص 43( نیاز و طبیعت انسان، داشتن یک زندگی اجتماعی است. در چنین شرایطی برای اینکه انسان ها قادر به زندگی باشند و توسط یکدیگر از بین نروند، ناگزیر از قرار گرفتن زیر پرچم یک حکومت هستند. حکومت به معنی اداره امور جمعی از انسانها بدست کسی است که قدرتی بیشتر از سایر افراد در اختیار او گذاشته شده، برای اینکه با استفاده از آن بتواند محدوده حقوق انسان ها را تنطیم نموده و آنها را از تعرض نسبت به حریم حقوق یکدیگر بازدارد. پس اگر همین قدرت در دست او، وسیله ای برای ظلم به دیگران و فراهم آوردن حداکثر منافع برای خود باشد، نقض غرض اتفاق افتاده و عدم وجود چنین حکومتی ظلم کمتری در پی خواهد داشت. به همین دلیل آفریدگار انسانها که به خیر و شر وجودشان آگاه تر است، قدرت، هدف از قدرت و شکل صحیح آن را تعریف کرده است؛ تنها شکل مشروع قدرت در نظر خداوند، حکومت حجت خدا )شخص واجد بیشترین تقوی و فاقد هواهای مسمومی که روحیه ستمگری را ایجاد می کند( در زمین یعنی حکومت اسالمی است و فلسفه و هدف از آن، پیاده کردن تمام ارزش ها برای رساندن انسانها به جایگاه موعود آنهاست. البته در زمان غیبت و تا ظهور حجت، حکومت به دست نایب او یعنی فقیه جامع الشرایط اداره می شود یعنی کسی که دین را به خوبی می شناسد، به آن عمل می کند و شجاعت اجرای عدالت و توانایی مدیریت را دارد. 5 در سیر حکومت به سوی آرمانهای خود، طبیعتا موانعی ایجاد می شود؛ برخی از اعضای جامعه به دلیل جهل، غفلت یا هوای نفس، تحقق اهداف جامعه را با مشکل مواجه می سازند. آنچه اهمیت دارد این است که با موانع مبارزه شود. اولین و کارسازترین وسیله ی مبارزه، انجام تکالیف دین و رعایت تقوی است؛ یعنی مسئول دانستن خود در برابر خداوند در تمام کارها. اما چون همه افراد، تقوی را مراعات نمی کنند باید عاملی بیرونی هم وجود داشته باشد که از بروز و شیوع فساد جلوگیری کند؛ در نتیجه دومین سالح، هوشیاری و دلسوزی تمام افراد جامعه است که باید در برابر آلودگی احساس خطر کنند؛ در نتیجه با تذکر رحیمانه ی خود، ارزشها را بر فضای جامعه حاکم کنند و از شیوع بدی و نابودی تدریجی حکومت اسالمی جلوگیری نمایند. این نظارت همگانی در اسالم امر به معروف و نهی از منکر نام دارد. مقام معظم رهبری )مدّ ظلّه( نقش این نظارت را به زیبایی تبیین نموده اند: »عوامل بقا را در اسالم مشاهده کنید! ... یکی از عوامل بقا، امر به معروف و نهی از منکر است. بدیهی است که در جامعه، فساد به وجود می آید. این فساد، چگونه باید برطرف شود؟... رودخانه های عظیم دنیا را مشاهده می کنید؟ هرچه در این رودخانه ها آلودگی و کثافت بریزند، کمی آن طرف تر، تالطم آب، سر به سنگ کوبیدن آب و حرکت آب، مواد مضر را از بین می برد و در عوض مواد حیاتی تولید می کند. محیط جامعه باید چنان زالل باشد که اگر کسی قطره ی فسادی هم در آن چکاند، خود جامعه آن را هضم کند و از بین ببرد، چگونه امکان پذیر است؟ با امر به معروف، با نهی از منکر و با دعوت به خیر.« )بیانات مقام معظم رهبری در دیدار روحانیون و مبلغان 1375/02/26( ایشان در مناسبت های مختلف به بیان راهگشای جزئیات این موضوع و نقش امر به معروف و نهی از منکر در تحقق جامعه دینی پرداخته اند. به همین دلیل در حد امکان، بر اساس بیانات ایشان به بررسی موضوع پرداخته ایم. پژوهش حاضر با توجه به نبود تحقیقی با رویکرد خاص این موضوع، و با عنایت به تاکیدات امام خامنه ای، به دنبال آشکار ساختن جایگاه ویژه این فریضه در تحقق کامل حکومتی اسالمی، که اهتمامش به گسترش عدالت و تضمین حقوق انسان بر اساس برنامه خداوند است، و در تضمین بقای این حکومت در برابر تهاجم نفس گیر دشمنان است تا به خواست خدا محرکی باشد برای حرکت های ضروری که به فراموشی سپرده شده یا با سستی انجام می گیرد. 1( نقش امر به معروف و نهی از منکر در بقای جامعه اسالمی 6 وقتی جامعه اسالمی شکل گرفت مانند موجودی زنده در حرکت است، در این مسیر، از یک سو باید عواملی او را تقویت نمایند تا بتواند تمام کارکردهای خود را اعمال کند. از سوی دیگر اگر آفت ها یعنی بیماریهای درونی و دشمنان بیرونی پیدا شوند، سالمت و حیات او را تهدید خواهند کرد. مبارزه با بیماری ها، حساستر و دشوارتر است چون ممکن است بیماری مانند دشمن قابل رؤیت نباشد در نتیجه نفوذ نامحسوس تر و ویران- کننده تری داشته باشد. قابلیت جامعه اسالمی برای پیاده کردن حقوق مادی و معنوی بشر، به دلیل حاکمیت ارزشها و میدان ندادن به ضدارزش است و این عامل تمایز حکومت اسالمی از غیر آن است. در واقع ارزشها نشان دهندة جهت صحیح حرکت هستند که برای حفظ آنها و تضمین حرکت به سمت اهداف تعیین شده، باید بیشترین مراقبت صورت گیرد. از این جهت است که اولین و مهمترین فایده ای که از امر به معروف و نهی از منکر منظور شده، نیکی ماندن نیکی و بدی ماندن بدی است )ر.ک: بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( تا راه برای هر پوینده ای روشن بماند و ظلم به خود و دیگران در لباس استیفای حقوق رواج نیابد. »بدترین توطئه ها علیه مردم این است که طورى کار کنند و حرف بزنند که کارهاى خوب...، در نظر مردم به کارهاى بد، و کارهاى بد به کارهاى خوب تبدیل شود. این خطرِ بسیار بزرگى است.« )ر.ک: بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( »کار دنیا به جایى رسیده است که قدرتهاى زورگوى عالم، جلوی چشم مردم دنیا، معروف را منکر و منکر را معروف می کنند! به نظر من، در عالمِ فساد و تباهى بشریّت، هیچ چیز دیگر باالتر از این نیست.« )بیانات در دیدار کارگزاران نظام 1372/06/14( به تبع این کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، دومین تاثیر آن در هدایت و کنترل جامعه نمود می یابد. این مردم هستند که با اراده و سلیقة خود، مدل جامعه و مدیریت آن را تعیین می کنند و برنامه های مسئوالن را در تمام زمینه ها جهت می دهند. »وقتى در جامعه گناه منتشر شود و مردم با گناه خو بگیرند، کار کسى که در رأس جامعه قرار دارد و می خواهد مردم را به خیر و صالح و معروف و نیکى سوق دهد، با مشکل مواجه خواهد شد؛ یعنى نخواهد توانست، یا به آسانى نخواهد توانست و مجبور است با صرف هزینه فراوان این کار را انجام دهد. یکى از موجبات ناکامى تالش هاى امیر مؤمنان با آن قدرت و عظمت در ادامه این راه، که باالخره هم به شهادت آن بزرگوار منجر شد، همین بود.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( گاه ممکن است شرایط پیچیده تر شود و دشمن از راه تغییر تدریجی ارزش ها برای نابودی حکومت وارد شود، از این طریق که با نابودی فضای ارزشی و قتل عام فرهنگی اعضای جامعه، در پی حفظ شکل ظاهری نظام اسالمی و استحاله محتوای آن باشد. )ر.ک: بیانات در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورا، 1371/04/22( 7 خصوصا اینکه با گسترش فساد در میان اقشار آسیب پذیرتر یعنی جوانان، از طریق گرفتن غیرت و حساسیت 3 ایمانی و تخدیر جامعه )بیانات در دیدار جمعی از پاسداران 1374/10/05

برای رسیدن به این هدف تالش کند. اینجاست که هر خردمندی دفاع از ارزش ها را مهمترین تکلیف می شمارد و راه مقابله را، ایستادن در برابر مظاهر فرهنگ مهاجم و یادآوری و پافشاری بر فرهنگ ارزشی می داند. پس در این شرایط، اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از آنچه گفته شد، فراتر می رود و به مسئولیتی با سه بعد شرعی، اجتماعی و سیاسی تبدیل می شود. »نهى از منکر کنید. این، واجب است. این، مسئولیت شرعى شماست. امروز مسئولیت انقالبى و سیاسى شما هم هست.« )بیانات در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورا 1371/04/22( در دوران بعد از جنگ تحمیلی، هجمه دشمن به جبهه فرهنگی و ارزشی منتقل شد. رهبر معظم انقالب در همان سالهای پس از جنگ تحمیلی، این تهاجم را گوشزد و نوع دفاع را تبیین نمودند و تا به امروز در موقعیت های گوناگون بر آن تاکید فرمودند: »در مقابل این تهاجم، این جامعه اسالمى، باید زنده، هوشیار، آسیب ناپذیر، پرامید، آماده مقاومت، آماده ضربه زدن و به صورتِ یک موجود زنده مقاوم بماند و مقاومت کند. این، چگونه ممکن است؟ این است که بنده موضوع امر به معروف و نهى از منکر را مطرح کردم.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07( با توجه به وجود روابط گوناگون در یک جامعه، عاملی با قابلیت تاثیرگذاری متنوع مانند امر به معروف و نهی از منکر، کارکردهای مختلفی پیدا می کند. در ادامه این آثار بررسی می شود: -1 1( نقش امر به معروف و نهی از منکر مردم در مورد افراد جامعه درمورد اعمالی که مربوط به حیطه فردی هستند، رعایت تقوی حق رسیدن انسان به جایگاه شایسته و موعودش را هرچه بیشتر تأمین می کند و به عکس، پیروی از هوای نفس و نافرمانی از دستورات خداوند، باعث از بین بردن این حق می شود. گرچه با توجه به منابع دین، تقریبا هیچ رفتاری نیست که واقعا فردی شمرده شود و اثر خوب یا بد روی محیط اطراف نداشته باشد. در حوزه اجتماعی هم، اگر کسی با پیروی از امیال و منافع خود، حقی از حقوق مردم را ضایع کند نه تنها حق خود برای تعالی بیشتر، بلکه حقوق بشر را نقض نموده است و اگر دستورات دین را اجرا نماید از ظلم جلوگیری کرده و بستر رشد فردی و اجتماعی را فراهم ساخته است. 8 در یک جامعه اسالمی به دلیل راه و هدف مشترک افراد، و به خاطر تعالیم مکتب که محبت را در دلها تقویت می کند و به اوج می رساند، روح برادری و رفاقت در میان اعضای جامعه جان می گیرد. بنابراین نهایت خیرخواهی و دلسوزی که زیربنای احکام اجتماعی اسالم است، افراد را به سمت انجام این تکالیف سوق می دهد. در چنین فضایی امر به معروف و نهی از منکر به دلیل کارکردهای زیر از اوجب واجبات می شود: کسانی که جاهل به احکام الهی هستند یا از آثار سوء رفتارهای خود ناآگاهند، یا حتی کسانی که با علم، در اثر وسوسه ها از راه درست انحراف پیدا می کنند با امر به معروف و نهی از منکر آگاه شده به صراط باز می گردند و از ایراد خسارت به خود و سایرین دور می شوند. برخی هم در ترک معروف و اصرار بر منکر، عناد و عمد دارند که با حساسیت موجود در جامعه و تکرار امر و نهی از سوی افراد، از ادامه اعمال بد خود ناتوان شده و روحیه هنجارشکنی در آنها مغلوب می شود. عالوه بر این با شکل گرفتن ساختار فرهنگی در جامعه، رفتارهای افراد بر اساس همان هنجارها شکل می گیرد و در تعلیم و تربیت نسل های جامعه هم جریان می یابد. این حساسیت نه تنها از حقوق مردم بر عهدة یکدیگر است، که از جمله حقوق الزم الهی بر بندگان است که یکدیگر را در اقامة حق یاری کنند. »مِن واجِبِ حُقُوقِ اهللِ عَلی عِبادِه...ِ وَ التَّعاوُنُ عَلی إقامَهِ الحَقِّ بَینَهُم« )نهج البالغه، خطبه 216( بنابراین روح این فریضه، دلسوزی و محبت است. انسان وقتی در دلش نسبت به دیگران محبت و دلسوزی داشته باشد طبیعتا نمی تواند فساد و زیان او را ببیند و به خیر او حریص است. »مُحَمَّدٌ رَسُ ولُ اهللِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم« )سوره فتح، آیه 29( »لَقَد جاءَکُم رَسُولٌ مِن أنفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُم« )سوره توبه، آیه 128( فراتر از این چون خیر را منحصرا در اسالم و حکومت اسالمی می بیند و خود را مدیون و متعهد می داند، ایراد صدمه به آن را تحمل نمی کند. پس در این راه وظیفه خود را با حساسیت انجام می دهد و مردم را نیز به انجام وظیفه تشویق و از آسیب به نظام اسالمی باز می دارد. در نتیجه ماهیت امر به معروف و نهی از منکر با در نظر گرفتن شرایط آن از دخالت در کار دیگران متمایز می شود و شکوه عشق ورزی و خیرخواهی نسبت به تمام هستی را به نمایش می گذارد. بر این اساس است که امام خامنه ای می فرمایند: »اگر معناى امر به معروف و نهى از منکر و حدود آن براى مردم روشن شود، معلوم خواهد شد یکى از نوترین، شیرین ترین، کارآمدترین و کارسازترین شیوههاى تعامل اجتماعى، همین امر به 9 معروف و نهى از منکر است و بعضى افراد دیگر در نمی آیند بگویند »آقا! این فضولى کردن است«! نه؛ این همکارى کردن است؛ این نظارتِ عمومى است؛ این کمک به شیوعِ خیر است؛ این کمک به محدود کردنِ بدى و شرّ است.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( در سوره عصر، انسان در همه عصرها و دورانها در نهایت خسران خوانده شده، مگر انسانی که ایمان دارد و بر 5 اساس آن اعمال صالح انجام می دهد، عالوه بر این دیگران را به حق، و صبر برای این حق توصیه می کند. بر اساس این سوره ایمان به تنهایی، انسانها را از زیان نمی رهاند که باید تواصی میان انسان هایی که مؤمن هستند و عمل صالح دارند وجود داشته باشد، برای اینکه یادآوری حق و صبر، غفلتها را بسوزاند و انسانها را به سعی و استقامت بکشاند؛ در این صورت است که تمام نیروهای انسان به کار می افتد و سازندگی و رشد و تحقق حقوق او به بار می آید. )ر.ک: علی صفایی حائری، 1390( 1-2( نقش امر به معروف و نهی از منکر مردم در اصالح خودشان امر به معروف و نهی از منکر بر خود داعیان نیز نشانه نیک بر جای می گذارد و از دو سو راه صالح را هموار می سازد. )پیام به نخستین اجالس پژوهشی امر به معروف و نهی از منکر 1379/08/23( اصالح و احیای حقوق خود آمر و ناهی به دو دلیل می تواند از امر به معروف و نهی از منکر ناشی شود: اول بر مبنای تاکید و یادآوری. فردی که در تماس با مردم نسبت به شیوع معروف و نابودی منکر حساس است و امر به معروف و نهی از منکر می کند، همین امر و نهی از لحاظ روانی در خود او هم مؤثر واقع می شود و در پی اصالح خویش برمی آید. اصال بیشترین تاثیر امر و نهی برای اصالح خود فرد است، و اگر همه افراد چنین حساسیتی نسبت به حاکمیت ارزشها داشته باشند جامعه به بهترین شکل اصالح می شود. به همین دلیل است که بر اساس اندیشة اسالمی، اگر شخص به مرحله ای نرسیده باشد که قول و فعلش یکی باشد یعنی خودش تمام معروف ها را انجام دهد و همه منکرات را ترک نماید، باز وظیفه از او سلب نمی شود، زیرا چنین تصوری، روحیه امر به معروف و نهی از منکر را از بین می برد و روح ارزشی جامعه را سست می سازد. )ر.ک: دادسرای مبارزه با مواد مخدر و منکرات، ،1376 ص 149( دوم به دلیل لعن آمران به معروف و ناهیان از منکری که تارک گفته خود هستند. »اگر خدای نکرده دل با زبان همراه نباشد، آن گاه انسان مشمول این جمله می شود که »لعن اهلل اآلمرین بالمعروف التارکین له«. کسی که 10 مردم را به نیکی امر می کند، اما خود به آن عمل نمی کند؛ مردم را از بدی نهی می کند اما خود او همان بدی را مرتکب می شود؛ چنین شخصی مشمول لعنت خدا می شود و سرنوشت بسیار خطرناکی خواهد داشت.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران، 1379/09/25( در واقع در امر به معروف و نهی از منکر شرط نیست که امر و نهی کننده به آنچه امر می کند عمل نماید و از آنچه نهی می کند اجتناب ورزد. پس امر و نهی بر شخص گناهکار هم واجب است و او نمی تواند به این عذر خود را از این وظیفة بزرگ تبرئه سازد؛ اما این که در حدیثی که آمد چنین افرادی مذمت و لعن شده اند، برای این است که چرا خود عمل به وظیفه نکرده اند، نه برای این که چرا امر و نهی نموده اند. )محمدرضا مشفقی پور، جلد ،1 ،1388 ص 332( 1-3( نقش امر به معروف و نهی از منکر مردم در مورد مسئولین در رویکرد اسالم عالوه بر این که مسئولیت و قدرت، تعریف و هدفی متفاوت از تعریف مادی رایج دارد، ظرایف و دقایقی برای آن بیان شده که باید از سوی متصدی قدرت رعایت شود، وگرنه نتیجة موردنظر اسالم بدست نمی آید. امیر المؤمنین )علیه السالم( از محورهای اصلی بیانات خود را این موضوع قرار داده اند. فرمایشات ایشان در این باب، دو حوزه را تحت پوشش می گیرد: خطاب به مسئولین، قاعده معین کردن و مشی را بیان کردن، و خطاب به عموم مردم، وادار کردن آنها به حضور، فعالیت و احساس مسئولیت اجتماعی؛ با امر به معروف و نهی از منکر )ر.ک: بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25(. در سخنان علی )علیه السالم( »در زمینه مسائل اجتماعی، هیچ خطابی به مردم شدیدتر، غلیظتر، زنده تر و پرهیجان تر از خطاب امر به معروف و نهی از منکر نیست.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( برای مثال در قسمت اول: »وقتى مسئوالن بر سر کار آمدند، همه همّتشان رفع نیازهاى مردم و کار براى آنهاست... اگر حاکمان و صاحب منصبان اسالمى بخواهند این وظایف را انجام دهند، به یک نقطه دیگر احتیاج دارند و آن، اخالص و براى خدا کار کردن و با خدا رابطه خود را نگه داشتن است. مسئول امور و صاحبِ منصب در نظام اسالمى، مسأله اش فقط مواجهه با مردم نیست؛ اگر با خدا متّصل نباشد، کارِ براى مردم و خدمت براى آنها - یعنى همان مسئولیت اصلی اى که دارد - لنگ خواهد ماند.. »واجعل لنفسک فیما بینک و بین اللَّه افضل تلک المواقیت« اوقات خودت را که براى کارهاى گوناگون صرف می کنى، بهترین و بانشاط ترینش را بگذار براى خلوت بین خودت و خدا؛ یعنى حالت ارتباط با خدا و انابه به او و تضرّع را براى اوقات خستگى و کسالت نگذار. بعد می فرماید: »و ان کانت کلّها للَّه« اگرچه وقتى که تو صاحبِ منصب در حکومت 11 اسالمى هستى، همه کارهایت متعلّق به خداست - به شرطی که »اذا صلحت فیها النّیّة و سلمت منها الرّعیّة«؛ نیّتت خالص باشد و کارى که مردم را بیازارد، از تو سر نزند )نهج البالغه، کلمات قصار، شماره 374( - اما در عین حال در بین تمام این تالشهایى که همه اش هم عبادت است، وقتى را بگذار براى اینکه بین خودت و خدا خلوت کنى. این چهره صاحبان مناصب در نظام اسالمى و در قاموس امیرالمؤمنین است.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( درباره قسمت دوم می فرمایند: »وَ ما أعمالُ البَرِّ کُلُّها وَ الجَهادُ فی سَبیلِ اهللِ عِندَ األمرِ بِالمَعروفِ وَ النَّهىِ عَنِ المُنکَرِ إالّ کَنَفثَةٍ فی بَحرٍ لُجّیٍّ« تمام اعمال نیکو و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر جز آب دهانی در دریای مواج نیستند. چون این فریضه زمینه اجرای تمام اعمال نیک را فراهم می سازد. در متون روایی آمده: »لَتَأمُرُنَّ بِالمَعرُوفِ وَ لَتَنهُنَّ عَنِ المُنکَرِ أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللَّ هُ عَلَیْکُم شِرارُکم فَیَدْعُوا خِیارُکُم فال یُسْتَجابُ لَهُم« )عالمه مجلسی، جلد ،90 ،1403 ص 378( باید امر به معروف و نهی از منکر را میان خودتان اقامه کنید، رواج دهید و نسبت به آن پایبند باشید. اگر نکردید، خدا اشرار و فاسدها و وابسته ها را بر شما مسلط می کند. در ادامه این مطلب را بررسی می کنیم: در بعد حکومتی، امر به معروف و نهی از منکر اهمیت بسیار زیادی می یابد چون در این سطح، آثار رفتارها یا ترک فعل هایی که اجرای حقوق بشر یا نقض این حقوق را باعث می شود، دامنه بسیار وسیعی می یابد و اگر نه همه مردم جامعه، بسیاری از آنها را تحت الشعاع قرار می دهد. در واقع کسانی که به عنوان مسئول در حکومت اسالمی شناخته می شوند، وظیفه حفظ حقوق مردم و فراهم ساختن زمینه های اجرای حقوق را، در حوزه کاری خود به عهده دارند؛ بنابراین، اگر وظایف عام )که در مورد تمام مسئولین مشترک است( و وظایف خاص )مربوط به حیطه مسئولیت شخصی( را که بر اساس دین و قانون تعریف میشود انجام ندهند، نتیجه ای جز زیر پا گذاشتن حقوق مردم به بار نمی آید. حکومت ارکان زیادی دارد و در بعد اجرایی نمی تواند به یک فرد یعنی امام یا ولی فقیه که واجد صفت عدالتند، خالصه شود. بنابراین افرادی باید زیر نظر حاکم، امور جامعه را در دست بگیرند و همانطور که در کالم امام علی )علیه السالم( آمده برای این امر باید مالکهایی را واجد و عیوبی را فاقد باشند تا بتوانند وظایف خود را به درستی انجام داده و اهداف حکومت را محقق سازند. 12 اما به دلیل مفاسد قدرت و مقام، باز هم باید نظارت قوی روی صاحب قدرت و اعمالش وجود داشته باشد تا اگر دچار لغزش شد، او را از سقوط در مهلکه ستمگری بازدارد، معروف ها و منکرها را به او یادآوری نماید و اضافه بر این، آنچه قادر به دیدن آن نیست را به وی نشان دهد. یکی از مهمترین بازوهای نظارت، مردم هستند که با مشاهده نتایج کار مسئولین در جامعه، موظف به اصالح و از بین بردن ضعف ها، و تقویت و افزایش نقاط قوت از طریق امر و نهی دلسوزانه مسئولین می باشند. در صورتی که مردم این وظیفه خطیر را رها نمایند، چون مانع و حساسیتی وجود ندارد، راه برای سوء استفاده از قدرت باز می شود. »البته امر به معروف و نهى از منکر حوزه هاى گوناگونى دارد که باز مهمترینش حوزه مسئوالن است... مردم باید از مسئوالن، کار خوب را بخواهند.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران، 1379/09/25( از سوی دیگر نوع هنجارهای حاکم بر جامعه بر افراد تاثیر می گذارد و مسئوالنی که روی کار می آیند رفتارشان بر اساس همان مالکهای جاری در جامعه شکل می گیرد. بنابراین اگر در اجتماعی که از ابتدا راهنمای حرکت خود را معیارهای دینی قرار داده، مراقبت و حساسیتی برای حفظ حاکمیت این معیارها وجود نداشته باشد و هنجارهای جامعه تغییر کند، در تمام سطوح تاثیر خواهد گذاشت. »لَتَأمُرُنَّ بِ المَعرُوفِ وَ لَتَنهُنَّ عَنِ المُنکَرِ أَوْ لَیُسَلِّطَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُم شِرارُکم فَیَدْعُوا خِیارُکُم فال یُسْتَجابُ لَهُم. باید امر به معروف و نهی از منکر را میان خودتان اقامه کنید، رواج دهید و نسبت به آن پایبند باشید. اگر نکردید، خدا اشرار و فاسدها و وابسته ها را بر شما مسلط می کند؛ یعنی زمام امور سیاست کشور به مرور به دست امثال حجاج بن یوسف خواهد افتاد! همان کوفه ای که امیر المؤمنین در رأس آن قرار داشت و در آنجا امر و نهی می کرد و در مسجدش خطبه می خواند، به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر، به مرور به جایی رسید که حجاج بن یوسف ثقفی آمد و در همان مسجد ایستاد و خطبه خواند... حجاج کسی بود که خون انسان در نظر او با خون یک گنجشک هیچ تفاوتی نداشت! با ترک امر به معروف و نهی از منکر، مردم این گونه دچار ظلم های عجیب و غریب و استثنایی و غیر قابل توصیف و تشریح شدند. وقتی که امر به معروف و نهی از منکر نشود و در جامعه خالف کاری، دزدی، تقلب و خیانت رایج گردد و بتدریج جزء فرهنگ جامعه شود، زمینه برای روی کار آمدن آدم های ناباب فراهم خواهد شد.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران، 1379/09/25( اینجاست که به تدریج ظالمان و قدرت طلبان بر سر کار می آیند و حکومت به جای تالش برای تأمین حقوق مردم، به ابزاری برای چپاول کیسه مردم و سالخی مخالفان بدل می شود. آن وقت هرچه خوبان جامعه دعا کنند دعایشان مستجاب نخواهد شد و تالش آنها برای هدایت مردم و جامعه به سوی صالح نتیجه نخواهد داد. 13 بنابراین یکی از مهم ترین حوزه های امر به معروف و نهی از منکر، حوزه مسئوالن خواهد بود. 1-4( نقش امر به معروف و نهی از منکر مسئولین در مورد مردم »نظام اسالمی باید تضمین کند که ارزشهای الهی حاکم باشد. آیه مبارکه »الَّذینَ اِنْ مَکَّنّاهُم فِی األَرضِ أقامُوا الصَّالهِ وَ آتَوُا الزَّکوِه وَ أَمَروُا بِالمَعرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ المُنکَرِ« )سوره حج، آیه 41( ناظر به همین معناست؛ اگر در محیطی، حکام، فرمانروایان و زمامداران، مردم را به نیکی امر کردند و از بدی بازداشتند و نماز را اقامه داشتند، در آن محیط ارزشها رشد می کند.« )بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان انتظامی، 1374/04/21( حکومت اسالمی ماموریت انحصاری حاکم کردن ارزش ها را بر عهده دارد که بخش عمدة این کار را از طریق مسئولین انجام می دهد. »من و شما به عنوان مسئوالن کشور وظیفه مان در باب امر به معروف و نهى از منکر سنگین تر است. باید از شیوه ها و وسایل مناسب استفاده کنیم.«)بیانات در دیدار مسئوالن و کارگزاران نظام جمهورى اسالمى ایران 1379/04/19( مسئولین باید با برنامه ریزی و قانون گذاری مناسب بر مبنای ارزش ها، و نظارت مستقیم و غیر مستقیم در حیطه مسئولیت خود، مردم را به سوی نیکی ها سوق داده و امر به معروف و نهی از منکر کنند و از این طریق ارزش ها را در جامعه پیاده نمایند. وظیفه مسئوالن اجرایی استفاده از شیوه ها، ابزارها و برنامه های کارآمد برای حفظ حریم ارزش و ضد ارزش و ترویج نیکی است. در این راستا، قوه مقننه باید عالوه بر وضع قوانین بر مبنای ارزش ها در همه حوزه ها، نقض قانون را جرم انگاری کرده و مجازاتی بر اساس شرع و منطبق با حقوق بشر وضع نماید و مسئولین قضایی نیز به عنوان 6 مجریان مرتبه عملی نهی از منکر در حکومت اسالمی ، با هنجارشکنان و متخلفان از قانون، برخورد مطابق قانون داشته باشند، تا هم قانون شکنی در فضای جامعه سهل و سمح نشود و هم ناقضان هنجارها سزای عملشان را ببینند و هم محیط مناسب برای شیوع معروف و تأمین حقوق مردم فراهم شود. 14 اگر در جامعه نظارت صحیح وجود داشته باشد و هرکس بداند که عمل خالفی را که انجام می دهد کنترل می شود، دیگر نمی تواند چنان اعمالی را مرتکب شود. )ر.ک: دادسرای مبارزه با مواد مخدر و منکرات، ،1376 ص )118 از سوی دیگر باید به طور ویژه از آمران و ناهیان حمایت قانونی و عملی صورت گیرد و راه برای امر به معروف و نهی از منکر در تمام رده ها، باز و هموار گردد. »البته دولت، مجلس شوراى اسالمى، دستگاه قضائی و نیروى انتظامى، موظفند که ناهى از منکر را پشتیبانى کنند. این، وظیفه آنهاست... مبادا در گوشه و کنار، یا در دستگاه انتظامى یا قضائی، کسانى باشند که راه را جلو آمر به معروف و ناهى از منکر سد کنند! مبادا کسانى باشند که اگر کسى امر به معروف و نهى از منکر کرد، از او حمایت نکنند، بلکه از مجرم حمایت کنند!« )بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم 1371/07/29( »همه دستگاه حکومت ما باید از آمر به معروف و ناهى از منکر دفاع کند. این، وظیفه است... مگر مأمورین و مسئولین ما می توانند آمر به معروف و ناهى از منکر را با دیگران مساوى قرار دهند؛ چه رسد به اینکه نقطه مقابل او را تأیید کنند!؟« )بیانات در دیدار فرماندهان گردان های عاشورا 1371/04/22( 1-5( نقش امر به معروف و نهی از منکر ولی فقیه در جامعه تشکیل حکومت اسالمی و اداره آن از سوی ولی فقیه، از باالترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر و در واقع پشتوانه آن است. اساسی ترین و ابتدایی ترین نیاز برای اجرای یک طرح، وجود بستر و شالوده ای توانمند است. برای حاکمیت خیر در تمام شئون زندگی افراد، باید حکومتی وجود داشته باشد که با دارا بودن قابلیت و لوازم این کار بتواند چنین کارکردی را تضمین کند. نقش رهبری و نظارت ولی فقیه بر تمام ارکان جامعه، باالترین جایگاه را در امر به معروف و نهی از منکر به او می دهد. در رابطه با مردم، ولی فقیه باید مانند پدری دلسوز، مدیری آگاه و واعظی خیرخواه، در شرایط مختلف خیر و شر را برای آنها بیان نماید و به خصوص در بحرانها و امور پیچیده و دشوار با تبیین شرایط، راه صحیح حرکت را به جامعه نشان دهد. 15 در ارتباط با مسئولین، ولی فقیه در مرحله ی اول باید بر روند، معیارها و قوانینی که مسئولین بر اساس آن انتخاب می شوند نظارت داشته باشد و نکاتی را رعایت کند که در منابع دین، به خصوص در کالم امام علی )علیه السالم( مشخص شده است. این خود، به پا داشتن معروف و از بین بردن زمینه ایجاد منکر است. در مرحلهی بعد، بر اساس وظیفه رهبری و راهنمایی تمام ارکان جامعه، هم باید در موقعیت های حساس وظایف هر یک را مشخص نموده و نحوه اجرای احسن را برای آنها شرح دهد، و هم باید بر حسن انجام آنها، نظارت کلی نموده و از تخلف نهی، و به تکلیف امر کند. در مورد قوانین و هنجارهای جامعه، باید با نظارت و مدیریت مدبرانه خود برای حاکمیت ارزش ها و تامین عدالت بکوشد. عالوه بر این باید در فرصت های مناسب، تکالیف اقشار مختلف را دوباره برای آنها مرور و یادآوری نماید. در نهایت اوست که باید با نظارت بر تمام ارکان اجتماع و هدایت آنها، بیشترین امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد و از این راه، حقوق مردم را در بیشترین سطح و به بهترین نحو تضمین کند. عاملی که نقش امر به معروف و نهی از منکر ولی فقیه را در مورد مردم و مسئولین، برجسته و درخشان می سازد، لزوم اطاعت همگان از امر و نهی اوست، چون فرمان او در طول فرمان خدا و پیامبر قرار می گیرد: »یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أطیعُوا اهللَ وَ أطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی األَمرِ مِنکُم«)سوره نساء، آیه 59( و این، تکلیف عمل به نیکی و ترک بدی را دوجانبه می نماید. همانطور که در نهج البالغه مشاهده می شود، امیرالمؤمنین علی )علیه السالم( به عنوان زمامدار حکومت اسالمی، در خطبه ها و نامه های خود به امر و نهی مردم و مسئوالن اهتمام داشتند. دیدارهای پی در پی رهبر معظم انقالب با اقشار مختلف از جمله مسئولین نیز، نشان از عمق شناخت ایشان نسبت به جایگاه ویژه این فریضه و نقش داعیانه والیت فقیه در هدایت تمام جامعه به سوی صالح و تأمین حقوق انسانی دارد. 1-6( نقش روحانیت در امر به معروف و نهی از منکر اولین نقش روحانیت در امر به معروف و نهی از منکر به عنوان جزئی از مردم است که با حضور روزمره در اجتماع مانند سایر افراد وظیفه امر و نهی را انجام می دهند و از این جهت که لباس دین بر تن دارند و نماد دین محسوب می شوند، تاثیرگذاری بیشتری برای محدود کردن بدی و گسترش نیکی خواهند داشت. )بیانات 7 در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07( 16 دومین نقش این گروه، که وظیفه اختصاصی آنهاست، در تبلیغ ظهور می یابد. وظیفه روحانیون در ارتباط با امر به معروف و نهی از منکر در دو حوزه تعریف می شود: 1( امر و نهی مستقیم یعنی اصالح رفتار مردم با تبیین احکام دین برای آنها. آنچه مقام معظم رهبری از عموم مردم می خواهند امر و نهی ساده است؛ اما این امر منافی اعمال شیوه های کاملتر و اثربخش تر امر و نهی نیست. بدیهی است که تاثیر تبیین بسیار بیشتر است و تا اقناع عقلی و وجدانی ایجاد نشود عمل آگاهانه، صحیح، مستمر و با محرک درونی به بار نمی آید. برای دادن چنین ایمانی باید از معارف و اندیشه ای استفاده کرد که به لحاظ عقلی غیر قابل خدشه و مشترک میان تمام انسانها باشد. »قرآن می فرماید: »ادع الى سبیل ربّک بالحکمه« اندیشه مستحکم را تعبیر به حکمت می کنند. حکمت، که انبیا به آن ممتازند و از آنِ بندگان برگزیده و صالح است، همان فکر مستحکمى است که هیچ ابزار عقالنى نمی تواند آن را نفى کند و از بین ببرد... این گونه مردم را به سوى خدا دعوت کنید. »و الموعظة الحسنه« و »جادلهم بالتى هی احسن« این هم هست. یعنى اینها عوامل بقاست. اینها هست که تفکر اسالمى تا امروز توانست بماند. عزیزان من! روحانیت باید بداند که نظام و جامعه اسالمى، اگر خود را به گونه اى که اسالم فرموده است شکل دهد، و عوامل بقا را در خود فراهم کند، هیچ نیرویى در دنیا قادر به مقابله با آن نخواهد بود.« )بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان 1375/02/26( با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری، در تبلیغ باید عالوه بر اینکه از حکمت استفاده می شود موعظه حسنه هم به کار گرفته شود، چون محبت و رفق است که حقایق را در در ذهنها و دلها جای میدهد و احکام الهی را زنده میکند. )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1378/01/23( 2( امر و نهی غیرمستقیم از طریق آموزش امر به معروف و نهی از منکر به مردم برای حضور و نظارت همگانی در تمام امور. نکته اساسی در مورد این فریضه، علم به معروف و منکر است. »وقتى یک جامعه را موظّف می کنند که آحادش باید دیگران را به معروف امر و از منکر نهى کنند، این به چه معناست؟... وقتى که همه، به معناى واقعى در متن مسائل کشور حضور داشته باشند؛ همه معروف شناس و منکر شناس باشند.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07( »چیزهایى ممکن است به نظر بعضى منکر بیاید؛ در حالى که منکر نباشد. باید معروف و منکر را بشناسید.« )بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران 1377/02/22( عالوه بر آن، شایسته و بایسته است که اقشار مختلف، نقش های اختصاصی خود را در امر به معروف و نهی از منکر ایفا کنند، بنابراین باید جایگاهشان را در این باره بشناسند و بر این اساس به وظیفه خویش عمل کنند. 17 »قشرهاى مختلف، باید جایگاه خود را در امر به معروف و نهى از منکر، پیدا کنند.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1370/12/14( مسئله دیگر در شناخت معروف و منکر، عالوه بر امر و نهی در تمام مسائل، شناسایی ناحیه خطر است، در هر زمانی خطر در نقطه ای خاص ظهور می یابد. »باید نقاطى را که خطر از آن نقاط جامعه اسالمى را تهدید می کند، درست بشناسیم.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1370/12/14( در این حالت جامعه باید تمرکز خود را بر آن نقطه قرار داده و از هر نوع رفتار و حتی امر و نهی در زمینه های دیگر که به این نقطه حساس، آسیب زده و موجب تضعیف بیشتر نظام از آن ناحیه می شود، به حکم قاعده اولویت، صرف نظر کند. در این صورت می تواند حرکت درست، سنجیده و بایسته را در مقابله با خطر انجام داده و تمرکز مردم به سوی امور کم اهمیت کشیده نمی شود. چون »وظیفه اول، حفظ نظام است. هیچ کس نمی تواند به اتکاى اینکه فالن جا فالن تخلف شده، حرکتى انجام بدهد یا حرفى بزند که این نظام اسالمى را تضعیف کند.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1370/12/14( شناخت دادن درباره معروف و منکر، نقش اختصاصی اقشار مختلف و خطراتی که در هر دوره نظام را تهدید می کند، وظیفه روحانیون و علمای دین است که برای این منظور باید در همه عرصه ها و در میان تمام گروهها، حضور داشته و فعالیت تبلیغی متناسب و توام با بصیرت انجام دهند. »البته، علماى دین باید مردم را هدایت و راهنمایى کنند؛ کیفیت نهى از منکر را بیان کنند و منکر را براى آنها شرح دهند.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1370/12/14( »اصالح کلى و عمومى، حرکت بلندمدت الزم دارد، که آن هم به عهده همه است؛ و از جمله این همه، ما معممان و روحانیون هستیم که بیشترین تکلیف به عهده ماست.« )بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1370/12/14( برای این کار باید باب امر به معروف و نهی از منکر در فقه به طور کامل بررسی شده و به زوایا و احکام آن پرداخته شود. »بسیارى از مسائل امر به معروف و نهى از منکر و... مباحثى هستند که فقه باید وارد این میدان ها شود. نمی شود با نظر سریعى به آنها نگاه کرد و خیال کنیم که حل خواهند شد.« )بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی 1374/09/13( 18 در این راستا برای تسهیل دستیابی به هدف، روحانیون باید به طور ویژه به آموزش جوانان به دلیل تاثیرپذیری و تاثیرگذاری بیشتر، اهتمام نموده و »مساجد به عنوان پایگاه هاى معنویت و تزکیه و هدایت، روز به روز گرم تر و پُررونق تر شود.« )پیام به مناسبت اولین سالگرد ارتحال امام خمینی )رحمه اهلل( 1369/03/10( 2( شرایط الزم برای تحقق حقوق بشر بوسیله امر به معروف و نهی از منکر برای اینکه امر به معروف و نهی از منکر بتواند نقش خود در تحقق حقوق بشر را به طور صحیح و کامل ایفا نماید باید با شرایطی انجام گیرد. در ادامه به ذکر برخی از این موارد می پردازیم: 1-2( آنچه در باب امر به معروف و نهی از منکر آمد، در مورد عموم مردم به شکل زبانی است، یعنی الزم نیست مرتبه بعد که امر و نهی یدی می باشد اعمال شود، بلکه این مرحله در حکومت اسالمی به دست نهادهای ذیربط است. »نهى از منکر براى مردم، فقط زبانى است. البته براى حکومت، این طور نیست. اگر منکر بزرگى باشد، برخورد حکومت احیاناً ممکن است برخورد قانونى و خشن هم باشد.« )بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران 1377/02/22( جالب اینجاست که تاثیر این مرتبه از امر و نهی، همانگونه که امام خامنه ای عقیده دارند، از برخورد قانونی و اعمال زور بیشتر است؛ در واقع آنچه مدنظر اسالم می باشد و با همراه شدن با عمل آمر و ناهی، آثاری فراتر از تصور دارد، امر و نهی با استفاده از زبان است؛ »لیکن نهى از منکر و امر به معروفى که در شرع مقدس اسالم هست، زبان است؛ »انما هی اللسان«. تعجّب نکنید. من به شما عرض می کنم که تأثیر امر و نهى زبانى اگر انجام گیرد از تأثیر مشت پوالدین حکومتها بیشتر است.« )بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران 1377/02/22( البته ایشان عامل زبان به همراه تکرار امر و نهی را، دلیل اعجاز این فریضه در جلوگیری از گسترش منکر می دانند، خصوصا در دوران تمرکز دشمن بر عرصه فرهنگ و اخالق؛ و بر این 8 اساس حکم به وجوب همگانی این تکلیف می نمایند. چون باعث شکستن روحیه انجام گناه در جامعه می شود و جو غالب و زمینه روانی مناسب ایجاد می کند. »بزرگترین حربه در مقابل گناهکار، گفتن و تکرار کردن است. اینکه یک نفر بگوید اما ده نفر ساکت بنشینند و تماشا کنند، نمى شود.« )بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم1371/07/29( »این تکرار "نکن" براى طرف مقابل، شکننده است.« )بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم1371/07/29( »اگر نهی از منکر باب شد و تا نفر بیستم رسید، شما خیال می کنید آن آدم دیگر آن کار را تکرار خواهد کرد؟ نهی از منکر واقعا معجزه می کند.« )بیانات در دیدار فرماندهان گردان های عاشورا )1371/04/22 19 2-2( در کتب فقهی و رساله ها، شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تاثیر آن دانسته شده، اما نظر روشنفکرانه رهبر معظم انقالب بر تاثیر مطلق امر و نهی است و دلیل آن هم ایجاد فضای غالب به نفع ارزش هاست –خصوصا در دوران توطئه دشمن برای استحاله فضای ارزشی جامعه- حتی اگر در مورد مصداق خاص، تاثیر مشهودی نداشته باشد؛ گرچه در این صورت نیز، تاثیر ناخودآگاه را در ذهن مخاطب برجا خواهد گذاشت: »بعضى گفته اند که باید احتمال تأثیر وجود داشته باشد. من می گویم احتمال تأثیر همه جا قطعى است...« )بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران 1377/02/22( 2-3( شیوه تذکر دادن در دیدگاه ایشان، همراه بودن امر و نهی با حالت استعالء است یعنی به گونه ای که مشخص باشد حق با فرد آمر و ناهی است، چون او نماینده حقیقت محسوب شده و احکام دین را یادآوری می کند: »روح و مدل امر به معروف، مدل خواهش و تقاضا و تضرع نیست... باید گفت آقا! این اشتباه را نکن؛ چرا اشتباه می کنی؟« )بیانات در دیدار مسئوالن و کارگزاران نظام جمهوری اسالمی ایران 1379/04/19( اما در عین حال استعالء نباید با خشونت اشتباه شود، بلکه لحن گفتن باید توأم با مدارا و محبت باشد )بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی، 1382/02/22( چون انگیزه امر به معروف و نهی از منکر، محبت و خیرخواهی برای همگان است؛ گرچه ممکن است اقتضای استفاده از لحن تند هم در شرایطی ایجاد شود. 4-2( به دلیل کارکردهای عالی و بی مانند این فریضه، ماهیت اجتماعی آن که به همین دلیل شرایط زیادی باید در اجرای آن رعایت شود تا نتیجه مقصود بدست آید، و اینکه محرک و انگیزه آن نه دشمنی، بلکه دلسوزی و احساس مسئولیت می باشد، سوء استفاده از امر به معروف و نهی از منکر بسیار محتمل، سودمند برای دشمنان، و در نتیجه زیانبار خواهد بود. بنابراین مومنان باید مراقب باشند تا کسی از این واجب سوءاستفاده نکند. )ر.ک: بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم 1371/07/29( از این گذشته ممکن است دشمن با مخدوش ساختن چهره این اصالح گر یا محدود کردن کارکرد آن به امور جزیی و خاص، آن را در انظار مردم و در عمل از کارایی بیندازد. )ر.ک: بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07( برای اینکه امر به معروف و نهی از منکر بتواند کارکرد حقوق بشری خود را به گونه ای درست و کامل به ظهور برساند، باید این نکات و شرایط، از سوی افراد جامعه مورد توجه و عمل قرار گیرد. نتیجهگیری 20 انسان ها ناگزیر حکومتی را برای برآوردن نیازها و صیانت از حقوقشان تشکیل می دهند، اما همانگونه که بشر تاکنون تجربه کرده هیچ نوعی از آن نمی تواند به این هدف دست یابد. تنها حکومت اسالمی است که قابلیت پیاده کردن تمام حقوق بشر را دارد، چون از سوی خداوند به بشر ارائه شده و خصوصیات آن مشخص گردیده است. در واقع، »مسأله اصلى اسالم، اداره جوامع بشرى با نظام اسالمى و با دستور اسالمى است.« )بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25( »برپاداشتن نماز، نخستین ثمره و نشانه حکومت صالحان است؛ و در رتبه بعد از آن است که نوبت به »زکات« به مثابه تنظیم مالى جامعه و ریشه کن کردن فقر، و نیز »امر به معروف و نهى از منکر« یعنى سوق دادن به نیکی ها و بازداشتن از بدیها می رسد؛ »الّذین ان مکّنّاهم فی االرض اقاموا الصّالة و آتوا الزّکاة و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر.« )سوره حج، آیه 22(« )پیام به اولین اجالس سالیانه اقامه نماز در مشهد مقدس 1370/07/16( پس حفظ چنین حکومتی از آسیب آفات نابودکننده، از اوجب واجبات است؛ بویژه اگر مبانی و معیارهای آن مورد تهاجم قرار گرفته باشد. راهکاری که در اسالم برای حفظ نظام اسالمی و رساندن افراد به حقوق حقه خود پیش بینی شده، امر به معروف و نهی از منکرِ متقابل همه افراد و نهادهای جامعه است که از حساسیت نسبت به سرنوشت خود، دیگران و جامعه برمی خیزد. بنابراین می توان گفت که امر به معروف و نهی از منکر برای احقاق حقوق بشر پایه گذاری شده است. »یکی از مؤثرترین شگردهای دشمنان اسالم این بود که ملت های مسلمان را تحقیر کنند... مسلمانان خصوصیتی دارند که میتوانند اراده خود را در حرکت عالم مؤثر کنند. به خاطر چه؟... به خاطر روحیات و خلقیاتی که اسالم به مسلمانان میدهد؛ مثل ظلمستیزی وکنار نیامدن با بدی و فساد، مثل امر به معروف و نهی از منکر...« )بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم و میهمانان خارجی شرکتکننده در مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی )ره( 1375/03/16( »تحقق آرزوهاى اسالمى، کار بلندمدت است و باید بتدریج انجام بگیرد و همه عوامل دست به دست هم بدهند. معلوم است که آرزوهاى اسالمى در مدت کوتاه تحقق پیدا نمی کند؛ معلوم است که در اینجا و آنجا تخلفى پیدا می شود؛ در این تردیدى نیست« )بیانات در دیدار جمعى از روحانیون 1370/12/14( اما رسیدن به عدالت و تامین نیک بختی دنیا و آخرت انسانها، و از بین بردن ظلم و تباهی، با همگانى شدن امر به معروف و نهى از منکر آسان می گردد. )پیام به مناسبت اولین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی )ره( 1369/03/10( به این 21 دلیل است که تمام اعمال نیکو و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر جز آب دهانی در دریای مواج نیستند. در مقابل با ترک این فریضه، فضای جامعه مسموم و آکنده از ظلم های فردی و اجتماعی می شود، در نتیجه حقوق پیروان منکر و حتی پیروان معروف، زیر آوار فساد مدفون گشته و جامعه و اعضای آن به سوی نابودی خواهند رفت. از این جهت است که بنا به فرموده پیامبر اکرم )صلی اهلل علیه و آله(، یک گنهکار در میان مردم مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می شود و هنگامی که در وسط دریا قرار می گیرد به سوراخ کردن جایگاه خویش می پردازد؛ اگر دیگران او را از این کردار خطرناک باز ندارند، آب به کشتی نفوذ می کند و یکباره همگی غرق می شوند. با توجه به تاکید مقام معظم رهبری، نتیجه مطلوب، با انجام این فریضه از سوی تمام یا الاقل اکثریت افراد جامعه به بار می آید و در این صورت است که حکومت اسالمی از زوال نجات یافته و به پیشرفت و بالندگی در تمام حوزه ها دست می یابد. برای اینکه احساس مسئولیت نسبت به این مهم در مردم بیدار شود و به دغدغه ولی فقیه جامه عمل پوشانده شود، تمام نهادهای مرتبط و خصوصا روحانیون به عنوان دارندگان نقش کلیدی این حوزه، باید نسبت به دفاع از مرزهای ارزشی اهتمام تام نشان دهند؛ از این طریق که: ماهیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر و اهمیت آن در بقای نظام اسالمی به خصوص در مقطع کنونی، تمرکز دشمن بر جبهه فرهنگی، آثار ترک و انجام امر به معروف و نهی از منکر، شیوه های اجرایی و شرایط آن را به مردم آموزش دهند، تا از نابودی انقالبی که میراث پیامبران و امامان است پیشگیری شود، کارکرد عالی و بقای نظام اسالمی تضمین شده، و الگوی کامل و صحیح حکومت اسالمی به ملت های بیدار شده عرضه گردد. والحمد هلل رب العالمین 22 یادداشت ها 1 . »وَ سَخَّرَ لَکُم ما فی السَّمَواتِ وَ ما فی األرضِ جَمیعاً مِنهُ« )سوره جاثیه، آیه 13( 2 . »وَ أَنَّ اِلی ربِّکَ المُنتَهی« )سوره نجم، آیه 42( 3 . »رواج دنیاطلبی و فساد و فحشاء، غیرت دینی و حساسیت و مسئولیت ایمانی را گرفت. اینکه ما روی مسأله ی فساد و فحشاء و مبارزه و نهی از منکر و این چیزها تکیه می کنیم علت عمده اش این است که جامعه را تخدیر می کند.« بیانات در دیدار جمعی از پاسداران 1374/10/05 4 . »نگذارید در جوامع جوان چه در مدرسهها، و چه در دانشگاهها کار به فساد بکشد. این مراکز براى دشمن هدف است.« بیانات در دیدار جمعی از دانشآموزان و دانشجویان15/08/1370 5 . وَالعصر.ِ إنَّ اإلنسانَ لَفی خُسر.ٍ إالّ الّذینَ آمَنوا وَ عَمِلُوا الصالِحاتِ وَ تَواصَوا بِالحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبرِ .6 اگر جایی باید با گناهکار به صورت یدی و مجازاتی برخورد کنند، فقط دستگاههایی از حکومت هستند که مسئول این کارند؛ مردم نباید بکنند. بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی 1377/12/04 .7 »روحانیون در محیطهای مختلف، از مهمترین عوامل نهی از منکر و امر به معروفند.« بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07 .8»به اقتضای تالش دشمن در عرصه ی فرهنگ و اخالق، امر به معروف و نهی از منکر واجب همگانی می شود.« پیام به هفتمین اجالس سراسری نماز 1376/07/07 23 کتابنامه بیانات مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ دانشگاه تهران 1377/02/22 بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی 1382/02/22 بیانات در جلسه پرسش و پاسخ مدیران مسئول و سردبیران نشریات دانشجویی 1377/12/04 بیانات در خطبه های نماز جمعه تهران 1379/09/25 بیانات در دیدار اعضای دفتر رهبری و سپاه حفاظت از ولی امر 1388/05/05 بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم 1371/07/29 بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم و میهمانان خارجی شرکتکننده در مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی )رحمه اهلل( 1375/03/16 بیانات در دیدار جمعی از پاسداران 1374/10/05 بیانات در دیدار جمعی از دانشآموزان و دانشجویان 1370/08/15 بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1378/01/23 بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 1371/05/07 بیانات در دیدار جمعى از روحانیون 1370/12/14 بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان انتظامی 1374/04/21 24 بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی 1374/09/13 بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان 1375/02/26 بیانات در دیدار فرماندهان گردانهای عاشورا 1371/04/22 بیانات در دیدار مردم قم 1368/10/19 بیانات در دیدار مسئوالن و کارگزاران نظام جمهورى اسالمى ایران 1379/04/19 پیام به اولین اجالس سالیانهى اقامهى نماز در مشهد مقدس 1370/07/16 پیام به مناسبت اولین سالگرد ارتحال امام خمینی )رحمه اهلل( 1369/03/10 پیام به نخستین اجالس پژوهشی امر به معروف و نهی از منکر 1379/08/23 پیام به هفتمین اجالس سراسری نماز 1376/07/07 جوادی آملی )1388(، حق و تکلیف در اسالم، مصطفی خلیلی، قم: نشر اسراء، چاپ سوم دادسرای مبارزه با مواد مخدر و منکرات )1376(، شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، نشر سازمان تبلیغات اسالمی، چاپ سوم صفایی حائری، علی )1390(، رشد )تفسیر سوره والعصر(، قم: انتشارات لیله القدر، چاپ سیزدهم عالمه مجلسی )1403 ق(، بحار االنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج90 مشفقی پور، محمدرضا )1388(، رساله آموزشی آیت اهلل خامنه ای، موسسه فرهنگی هنری امین، چاپ چهارم، جلد 1 نهج البالغه امام علی )علیه السالم( 25 www.khamenei.i